Rusteloze Benen Syndroom

Restless Legs Syndrome, kortweg RLS, is een neurologische aandoening en uit zich in een oncontroleerbare drang om de benen te bewegen, meestal 's nachts of in rusttoestanden, die vaak gepaard gaat met pijn of onaangename gewaarwordingen. Het wordt gekenmerkt door een verbetering van de symptomen door beweging of lichamelijke activiteit. De symptomen zijn vaak de oorzaak van slaapstoornissen en verminderde slaapkwaliteit.

In westerse geïndustrialiseerde landen is de leeftijdsafhankelijke prevalentie 7-10%, waardoor RLS samen met migraine een van de meest voorkomende neurologische aandoeningen is.

De precieze oorzaken van RLS zijn nog niet voldoende opgehelderd. Aangenomen wordt dat er sprake is van een multifactoriële genese waarbij verstoringen van het ijzermetabolisme en veranderingen in de boodschapper systemen (neurotransmitters) in de hersenen een rol spelen. Daarnaast is er in veel gevallen sprake van een genetische aanleg die de ziekte in de hand werkt.

Volgens de richtlijn over het rustelozebenensyndroom die in 2022 werd gepubliceerd, ontwikkelt het klinische beeld zich door een samenspel van genetische, sociaaleconomische en omgevingsfactoren en comorbiditeiten (bijkomende ziekten).

Al in de 17e eeuw beschreef Thomas Willis een vorm van rusteloosheid met bewegingsdrang. De term "rustelozebenensyndroom" wordt sinds 1945 gebruikt en betekent letterlijk "syndroom van rusteloze benen".

De exacte oorzaken van het syndroom zijn nog niet voldoende duidelijk en zijn het onderwerp van lopend onderzoek. De volgende mechanismen worden besproken als factoren in de ontwikkeling van het syndroom:

• Verstoring in het ijzermetabolisme & in het dopaminemetabolisme van de hersenen:
  IJzer is een belangrijke cofactor in de endogene vorming van dopamine. Met behulp van het aminozuur tyrosine wordt de dopaminevoorloper L-dopa gevormd. Dit proces volgt een dagritme, wat de verergering van de symptomen 's nachts zou kunnen verklaren.
  De verstoring van het ijzermetabolisme bij RLS beperkt zich meestal tot de hersenen, maar kan ook gepaard gaan met een ijzertekort in het hele lichaam. Aangenomen wordt dat het lokale ijzertekort de zuurstoftoevoer naar de hersenen verstoort. Dit leidt tot afwijkingen in neurotransmittersystemen zoals dopamine, adenosine en glutamaat en daardoor tot verstoringen in belangrijke neurale paden in de hersenen (basale ganglia).
• Genetische aanleg:
  Door een opeenstapeling van RLS-aandoeningen binnen families wordt een genetische predispositie verondersteld. Er is al een groot aantal genetische variaties ontdekt die het risico op het ontwikkelen van RLS aanzienlijk verhogen.
• Andere ziekten:
  Een aantal andere ziekten komt voor in combinatie met RLS. Dit zijn onder andere nierfalen, hyperurikemie, polyneuropathieën, leveraandoeningen, angststoornissen, depressie, dementie, ziekte van Parkinson, multiple sclerose, migraine, schildklieraandoeningen en longaandoeningen. Het is vaak moeilijk te bewijzen of de aandoeningen een oorzakelijke oorzaak zijn van RLS of dat de aandoeningen toevallig voorkomen.
• Gebrek aan voedingsstoffen:
  Naast een gebrek aan ijzer kan ook een gebrek aan vitamine B12, vitamine D of foliumzuur leiden tot het rusteloze benen syndroom of RLS-achtige symptomen.
• Medicijnen:
  Het slikken van onder andere antidepressiva, neuroleptica, anti-emetica of schildkliermedicatie kan als bijwerking RLS of RLS-achtige klachten uitlokken.

De meest voorkomende symptomen zijn:

• Drang om te bewegen en rusteloosheid van de ledematen (vooral de benen).
• Abnormale sensaties zoals tintelingen, elektrisch, trekken, steken, branden, formicatie, drukgevoel, krampen, gevoel van warmte of kou.
• Onwillekeurige beenbewegingen
• Pijn

De symptomen treden meestal op 's nachts of tijdens perioden van lichamelijke rust en als je ligt. Meestal leidt toegeven aan de drang om te bewegen tot onmiddellijke verlichting van de sensaties.

De diagnose RLS wordt voornamelijk gesteld op basis van de typische symptomen. Voor de diagnose moet aan alle vijf criteria worden voldaan:

1. Drang om de benen te bewegen, meestal gepaard met pijn of ongemak.
2. De drang om de benen te bewegen en de bijbehorende pijn of het bijbehorende ongemak verergeren wanneer de patiënt in rust is of ligt/zit.
3. De drang om de benen te bewegen en de bijbehorende pijn of het bijbehorende ongemak verbeteren bij lichamelijke activiteit.
4. De drang om de benen te bewegen en de bijbehorende pijn of het bijbehorende ongemak komen alleen 's avonds of 's nachts voor of verergeren alleen 's nachts.
5. De symptomen kunnen niet worden verklaard door andere medische diagnoses of behandelingen

Verder onderzoek is niet noodzakelijk voor de diagnose, maar kan wel nuttig zijn. Catalogi van criteria (beoordelingen) worden meestal gebruikt om de manifestatie en ernst van de ziekte te beschrijven.

Aanvullende criteria voor de diagnose, waaraan niet per se voldaan hoeft te worden, zijn:

• Reactie (of verbetering van de symptomen) op dopaminerge medicatie (bv. toediening van L-dopa, ook wel L-dopa test genoemd).
• Positieve familiegeschiedenis
• Periodieke beenbewegingen tijdens de slaap in een slaaplaboratorium
• Slaapstoornissen en daaruit voortvloeiende gevolgen

De behandeling van het rustelozebenensyndroom is gebaseerd op de individuele mate van lijden van de patiënt. De behandeling van bijkomende ziekten kan de RLS-symptomen verlichten of volledig elimineren. Tot nu toe is alleen symptomatische behandeling mogelijk.

Benaderingen voor niet-medicamenteuze therapie:

• Veranderingen in leefgewoonten
• Goede slaaphygiëne
• Evenwichtige voeding en vermijden van alcohol en koffie
• Matige lichamelijke activiteit

Acute verlichting:

• Massages
• Verkoelende gels
• Baden
• Mentale afleiding

Medicatie:

Het innemen van medicatie om RLS symptomen te verlichten moet besproken worden met een arts en moet afgestemd worden op de individuele symptomen van de patiënt. Opties zijn onder andere:

• Behandeling met dopamine werkende medicijnen, waaronder L-dopa en dopamine agonisten (waaronder pramipexole, ropinirole, rotigotine).
• Behandeling met opioïden zoals oxycodon, codeïne of oxycodon in combinatie met naloxon.
• Behandeling met anticonvulsiva en anti-epileptica zoals gabapentine, pregabaline, clonazepam, carbamazepine, valproïnezuur en clonidine.
• IJzersubstitutie in combinatie met vitamine C voor lage ijzergehaltes in het bloed.

Behandeling met dopaminerge geneesmiddelen kan leiden tot zogenaamde augmentatie. Dit is de versterking van symptomen door de medicatie. In het geval van augmentatie met L-dopa wordt de therapie overgeschakeld op dopamineagonisten. Als augmentatie ook met deze medicatie wordt waargenomen, kunnen opioïden worden gebruikt.

Aangezien het syndroom zelf niet kan worden genezen, kunnen alleen de symptomen worden behandeld met verschillende therapeutische benaderingen. De symptomen zijn in het begin meestal mild en vereisen vaak geen therapie. Verergering na verloop van tijd is mogelijk. Omdat RLS een chronische ziekte is, is er meestal levenslange behandeling nodig.

Bij genetische aanleg is directe preventie van het rustelozebenensyndroom niet of nauwelijks mogelijk. Een levensstijl bestaande uit voldoende slaap, een evenwichtig dieet en matige lichaamsbeweging kan een preventief effect hebben op RLS symptomen.