Osteoporose (botverlies)

Osteoporose (in de volksmond botverlies genoemd) is een stofwisselingsziekte van de botten. Als gevolg van een overmatige afbraak van botsubstantie verliezen de botten aan stabiliteit, wat leidt tot een verhoogd risico op een botbreuk.

Over het algemeen krijgen meer vrouwen dan mannen osteoporose - ongeveer 80% van de gevallen treft vrouwen na de menopauze. In Duitsland heeft ongeveer zeven procent van alle vrouwen osteoporose op de leeftijd van 55 jaar en 20 procent op de leeftijd van 80 jaar. Geschat wordt dat ongeveer één op de tien Duitse burgers aan osteoporose lijdt en dat ongeveer 130.000 burgers een wervel- of femurhalsfractuur oplopen als gevolg van botverlies. Na een langer verloop van de ziekte zijn de botbreuken en de daaruit voortvloeiende klachten er vaak de oorzaak van dat oudere mensen in hun dagelijks leven hulpbehoevend zijn.

Als er reeds breuken zijn opgetreden, is de behandeling van osteoporose moeilijk. De belangrijkste maatregel is het voorkomen van botverlies.

Basiskennis over botten en osteoporose

De beenderen van het lichaam zijn opgebouwd uit een vormgevend weefsel (matrix) waarin de mineralen calcium en fosfaat zijn opgeslagen. Deze mineralen zijn verantwoordelijk voor de hardheid en dichtheid van het bot.

Botweefsel is een samenstelling van levende botcellen. Dit maakt een voortdurend opbouw-, afbraak- en hermodelleerproces van het bot mogelijk. In de eerste 40 jaar van het leven overheersen meestal de opbouwprocessen - maar daarna vindt een omslag plaats en wordt zichtbaar meer botmassa afgebroken dan weer opgebouwd, waardoor het bot aan stabiliteit verliest. De vorming en afbraak van botweefsel wordt onder meer geregeld door de volgende hormonen:

• Vitamine D: bevordert de opslag van calcium in de botten.
• Calcitonine: dit hormoon wordt geproduceerd in de schildklier en bevordert ook de opslag van calcium in de botten.
• Parathyroïdhormoon : dit hormoon wordt geproduceerd in de bijschildklier en zorgt ervoor dat calcium uit het botweefsel wordt opgelost.
• Oestrogeen/testosteron: deze geslachtshormonen beïnvloeden de vorming en de werking van de hierboven genoemde hormonen (vitamine D, calcitonine, parathormoon).

Oorzaak van osteoporose

De oorzaak van osteoporose is dat het reguleringsmechanisme van het botweefsel zodanig is verstoord dat de afbraakprocessen in het bot de overhand krijgen. Omdat er nu te weinig calcium wordt opgeslagen, wordt de botmatrix mettertijd schraal, dunner en minder stabiel. Als gevolg daarvan is er een verhoogd risico op botbreuken. De breuken zelf en de voortschrijdende vernietiging van de botten kunnen hevige pijn veroorzaken.

In de meeste gevallen wordt osteoporose veroorzaakt door een tekort aan oestrogeen bij vrouwen tijdens de menopauze (na de overgang). Mannen daarentegen hebben zeer zelden te lijden van botverlies door een tekort aan testosteron. Bij vrouwen kan de eerste botbreuk ten gevolge van osteoporose zich ongeveer tien jaar na de daling van de oestrogeenproductie tijdens de menopauze voordoen. De wervellichamen en de nek van het dijbeen zijn vaak aangetast.

Osteoporose op oudere leeftijd bij mensen ouder dan 70 jaar is een andere veel voorkomende vorm van osteoporose. Zowel vrouwen als mannen worden in gelijke mate getroffen door seniele osteoporose. De oorzaak van botverlies is meestal een gebrek aan lichaamsbeweging en een tekort aan calcium en vitamine D als gevolg van ouderdom. De getroffen personen lijden vaak aan een breuk van de nek van het dijbeen.

Gunstige factoren

Factoren die de regelmatige, stabiele ontwikkeling van de beenderen tot de leeftijd van 40 jaar beperken, hebben een gunstige invloed op de ontwikkeling van osteoporose. De volgende risicofactoren hebben de grootste invloed op de ontwikkeling van osteoporose:

• Een late aanvang van de eerste menstruatie (menarche), een vroege aanvang van de menopauze (overgang ) of een ovariectomie(verwijdering van de eierstokken) tijdens de vruchtbare levensfase verkorten de periode waarin de botbeschermende geslachtshormonen worden aangemaakt.
• Een gebrek aan beweging doet het botverlies toenemen.
• Diëten, een hoog koffieverbruik, laxeermiddelenmisbruik en een dieet dat zeer rijk is aan fosfaten veroorzaken een tekort aan vitamine D en calcium in het lichaam, wat een gunstig effect heeft op het botverlies.
• Slanke mensen hebben vaker last van osteoporose dan corpulente mensen.
• Aangenomen wordt dat ook genetische factoren de ontwikkeling van osteoporose kunnen bevorderen, aangezien botverlies ook binnen een familie vaker kan voorkomen.

Secundaire osteoporose

Van secundaire osteoporose is sprake wanneer botverlies wordt veroorzaakt door andere ziekten of door het gebruik van bepaalde geneesmiddelen. Voorbeelden van triggerende factoren voor secundaire osteoporose zijn:

• Hyperthyreoïdie: dit is een onbehandelde hyperthyreoïdie - de hoge concentratie schildklierhormonen in het bloed versnelt het metabolisme en bevordert zo het botverlies.
• Hoge cortisolspiegels: Aangezien cortisol een natuurlijke tegenhanger van de geslachtshormonen is, bevorderen te hoge cortisolconcentraties in het bloed (bijvoorbeeld ten gevolge van het syndroom van Cushing of een langdurige behandeling met cortisone) de ontwikkeling van osteoporose. Inhalatiecortisonpreparaten bij astmatherapie hebben echter geen negatief effect op de botsterkte.
• Hyperparathyreoïdie: Dit is een overactieve bijschildklier. Er wordt te veel bijschildklierhormoon geproduceerd, waardoor er meer calcium uit de botten wordt opgelost. Als gevolg daarvan wordt de ontwikkeling van osteoporose bevorderd.
• Bepaalde aandoeningen van het spijsverteringskanaal: Langdurige aandoeningen van de darm (bijvoorbeeld colitis ulcerosa of de ziekte van Crohn) of van de alvleesklier, alsmede anorexia, verhinderen dat voldoende vitamine D en calcium via de voeding worden opgenomen. Het vermijden van zuivelproducten in geval van lactose-intolerantie kan ook leiden tot een calciumtekort.
• Groeihormoondeficiëntie: Groeihormoon regelt de lengtegroei en heeft een grote invloed op de botvorming van het skelet - in geval van een tekort kan de botvorming worden verstoord.
• Bepaalde nierziekten: Langdurige nierinsufficiëntie (zwakte van de nieren) en diabetes mellitus (verhoogde bloedsuikerspiegel) kunnen leiden tot overmatige uitscheiding van calcium in de urine. Om het vitale calciumgehalte in het bloed op peil te houden, produceert de bijschildklier meer parathormoon, waardoor meer calcium uit de botten vrijkomt.
• Bepaalde gewrichtsziekten: Ziekten zoals reuma, lupus erythematosus en ankylosing spondylitis kunnen botschade veroorzaken.
• Alcoholmisbruik: Alcoholmisbruik beschadigt de lever, waardoor deze niet meer in staat is voldoende cholesterol te produceren (de basisbouwsteen voor osteoporose-preventieve geslachtshormonen).
• Roken: Bij rokers wordt het botweefsel beschadigd door de slechtere bloedtoevoer - het verlies van botweefsel is ongeveer twee keer zo hoog als bij mensen die niet roken.
• Hypogonadisme: dit is een onderactiviteit van de gonaden (eierstokken, testikels). Er wordt te weinig van de osteoporose-preventieve geslachtshormonen oestrogeen en testosteron aangemaakt.
• Tumoren: in uitzonderlijke gevallen kunnen deze een negatieve invloed hebben op de hormonen die het botmetabolisme regelen.

In het begin veroorzaakt osteoporose meestal weinig of slechts milde symptomen, zoals rugpijn. Spontane fracturen - het optreden van botbreuken zonder een bepaalde aanleiding - zijn kenmerkend voor de progressie van osteoporose. Spontane breuken veroorzaken hevige, plotselinge pijn en leiden tot een scheefstand van de botten, wat kan resulteren in ernstige spierspanning.

Dijhalsfracturen (botbreuken in het gebied tussen de kop van het dijbeen en het dijbeen) zijn typisch voor osteoporose op oudere leeftijd. Breuken van het wervellichaam zijn kenmerkend voor door hormonen veroorzaakt botverlies. Door de relatief jonge leeftijd van osteoporosepatiënten wordt de pijn vaak verkeerd geïnterpreteerd als "lumbago". Als gevolg van de inzakking van het wervellichaam worden de patiënten na verloop van tijd steeds kleiner en ontwikkelen zij een bochel (in de volksmond ook wel "weduwenbult" genoemd).

Om de diagnose osteoporose te stellen, wordt tegenwoordig gewoonlijk na de anamnese (medisch interview) en het lichamelijk onderzoek een zogenaamde osteodensitometrie (meting van de botdichtheid) van het dijbeen en de lendenwervelkolom uitgevoerd. De resultaten van de botdichtheidsmeting kunnen dan worden gebruikt om uitspraken te doen over het risico op botbreuken. Bovendien kunnen een laboratoriumonderzoek van het bloed en een röntgenfoto van de borstwervelkolom en de lendenwervelkolom nuttig zijn. Deze onderzoeksprocedure wordt de basisdiagnose van osteoporose genoemd.

Het uitvoeren van deze diagnostische basistest wordt aanbevolen voor de volgende personen bij wie het risico op een breuk van de dijbeenhals binnen tien jaar zeer waarschijnlijk meer dan 20 procent bedraagt:

• Indien een osteoporose-typische breuk van de wervellichamen optreedt vóór de leeftijd van 60 jaar bij mannen en vóór de leeftijd van 50 jaar bij vrouwen , of indien cortisone wordt toegediend gedurende een periode van meer dan drie maanden, alsmede indien bepaalde stofwisselingsziekten, zoals de ziekte van Cushing of hyperparathyreoïdie, aanwezig zijn.
• Als een osteoporose-typische wervellichaamfractuur optreedt bij vrouwen tussen 50 en 60 jaar en bij mannen tussen 60 en 70 jaar.
• Bij mannen tussen 70 en 80 jaar en bij vrouwen tussen 60 en 70 jaar, indien er sprake is van een osteoporose-typische wervellichaamfractuur of ten minste een risicofactor. Voorbeelden van risicofactoren zijn: een breuk na een lichte verwonding, ondergewicht, roken of veel vallen.
• Alle mannen boven de 80 en vrouwen boven de 70.

Er zijn geen aanbevelingen voor de diagnose van secundaire osteoporose. Deze oorzaken vereisen een gericht onderzoek.

Basisbehandeling en preventieve maatregelen

De belangrijkste basisbehandeling en preventieve maatregelen voor osteoporose zijn voldoende lichaamsbeweging en een goede voeding.

Topsportprestaties zijn niet nodig - zelfs regelmatige wandelingen, twee keer per week een half uur rugslag of watergymnastiek leiden tot een stabielere opbouw van de botten. Twee keer per week kracht- en duurtraining is zeer effectief.

Zorg er bij het eten voor dat u voldoende calcium binnenkrijgt (tot anderhalve gram per dag). Melkproducten of mineraalwater met calcium zijn goede keuzes.

Voldoende vitamine D is een belangrijke bescherming tegen osteoporose. Met name eieren, vis, boter en melk bevatten hoge concentraties vitamine D. Bovendien maakt het lichaam zijn eigen vitamine D aan met behulp van UV-straling - met name oudere mensen moeten er dus voor zorgen dat zij elke dag ten minste 30 minuten in het daglicht doorbrengen. UV-straling is voldoende voor de aanmaak van de vitamine, zelfs onder een bewolkte hemel.

Bovendien hebben niet-rokers een lager risico op osteoporose.

Aangezien fosfaten de opname van calcium in de botten belemmeren en zo botverlies bevorderen, moet overmatige consumptie van fosfaathoudend voedsel worden vermeden. Hoge concentraties fosfaten worden aangetroffen in vlees, worstproducten, frisdranken (zoals cola) en smeltkaas. Fosfaten zijn in de lijst van levensmiddelenadditieven ook te herkennen aan de benamingen E338-341 en E450.

Geneesmiddelentherapie

De basisbehandeling voor osteoporose is een dagelijkse inname van ongeveer één tot anderhalve gram calcium en ten minste 400 Internationale Eenheden vitamine D. Als niet aan de behoefte van het lichaam aan deze stoffen wordt voldaan, wordt een dagelijkse dosis vitamine D aanbevolen. Als de behoefte van het lichaam aan deze stoffen niet alleen met de voeding kan worden gedekt, kunnen ze ook worden vervangen door tabletten.

Om botbreuken ten gevolge van osteoporose bij vrouwen na de menopauze te voorkomen, worden verschillende geneesmiddelen gebruikt. Deze moeten gedurende ten minste drie tot vijf jaar worden ingenomen, of langer indien nodig.

De volgende geneesmiddelen zijn bij uitstek geschikt voor de behandeling van osteoporose:

• Bisfosfonaten: deze stoffen gaan de overmatige afbraak van botweefsel tegen en hebben ook tot gevolg dat de bestaande botmassa wordt versterkt. Bisfosfonaten worden in tabletvorm toegediend, eenmaal per dag, eenmaal per week of eenmaal per maand, afhankelijk van het preparaat. Het is ook mogelijk bisfosfonaten slechts eenmaal per jaar toe te dienen door middel van een infuus.
• SERM (Selective Estrogen Receptor Modulators): deze voorkomen de afbraak van botweefsel en hebben een regulerende werking op het botmetabolisme. De werkzame stof moet elke dag worden ingenomen.
• Strontium ranelaat: dit actieve bestanddeel voorkomt overmatige afbraak van botweefsel en bevordert de activiteit van osteoblasten (botopbouwende cellen). Het is een poeder dat eenmaal daags wordt ingenomen, opgelost in water.
• Teriparatide: dit is een fragment van het hormoon parathyroïdhormoon dat in de bijschildklier wordt geproduceerd. Teriparatide helpt bij de botopbouw en bevordert de vorming van nieuw botweefsel. De werkzame stof kan gedurende maximaal 18 maanden eenmaal daags onder de huid worden geïnjecteerd bij postmenopauzale vrouwen met een bijzonder hoog risico op botbreuken.

Bij mannen die osteoporose hebben, wordt tot nu toe de werkzame stof alendronaat (een bisfosfonaat) gebruikt.

Voorzorgsmaatregelen

Omdat patiënten met osteoporose een sterk verhoogd risico lopen op botbreuken, moeten de volgende maatregelen en voorzorgsmaatregelen worden genomen:

• De woning moet zo zijn ingericht dat de kans op vallen wordt verkleind (bijvoorbeeld geen gladde tapijten, geen drempels op de vloer, goede verlichting). Ook mogen alleen platte slippers met antislipzolen worden gedragen.
• Til geen zware gewichten.
• Wanneer er ijzel op de straten ligt, mag het huis alleen worden verlaten voor absoluut noodzakelijke boodschappen - het is raadzaam uw boodschappen te laten bezorgen.
• Het gezichtsvermogen moet regelmatig door een oogarts worden gecontroleerd en de gezichtshulpmiddelen moeten zo nodig worden aangepast.
• Bepaalde medicijnen, zoals slaappillen, allergiemedicijnen, antidepressiva en antihypertensiva (tegen hoge bloeddruk) kunnen leiden tot een verminderd reactievermogen en zo het risico op vallen vergroten.
• Zelfhulpgroepen voor osteoporose bieden advies en hulp.

Indien osteoporose onbehandeld blijft, vordert de ziekte en kan zij na verloop van tijd leiden tot meerdere botbreuken en zeer ernstige pijn, bijvoorbeeld in de lendenwervelkolom. Door de beperkte bewegingsmogelijkheden als gevolg van de botschade en de permanente pijn kan osteoporose leiden tot invaliditeit en patiënten afhankelijk maken van voortdurende zorg - vaak is een verhuizing naar een verpleeghuis onvermijdelijk.

In de meeste gevallen zou osteoporose met goede preventie te voorkomen zijn. Als er al botverlies is, kan een consequente behandeling de progressie van osteoporose afremmen, waardoor het risico op fracturen afneemt.

De meest succesvolle maatregel tegen osteoporose is een goede preventie. De volgende factoren moeten in aanmerking worden genomen:

• Als er meerdere risicofactoren voor osteoporose zijn, moet met de arts worden besproken of een preventieve behandeling met medicijnen moet worden toegepast.
• Regelmatige lichaamsbeweging vergroot de botmassa, wat osteoporose kan helpen voorkomen.
• Bij het eten is het belangrijk om veel calcium te eten. Melk en zuivelproducten, alsmede calciumhoudend mineraalwater zijn hiervoor geschikt. Er mag echter niet meer dan anderhalve gram calcium per dag worden geconsumeerd.
• Vitamine D is een belangrijke bescherming tegen osteoporose. Vooral eieren, vis, boter en melk bevatten veel vitamine D. Bovendien produceert het lichaam zijn eigen vitamine D door middel van UV-straling - met name oudere mensen moeten er dus voor zorgen ten minste 30 minuten per dag in het daglicht door te brengen. UV-straling is voldoende voor de vitamineproductie, zelfs onder een bewolkte hemel.
• Gebruik tafelzout dat ook fluoride bevat.
• Voedingsmiddelen die fosfaten bevatten, mogen slechts in kleine hoeveelheden worden geconsumeerd, aangezien te grote hoeveelheden fosfaten de opname van calcium in de beenderen belemmeren en dus een versterkend effect hebben op osteoporose. Hoge concentraties fosfaten worden aangetroffen in vlees, worstproducten, frisdranken (zoals cola) en smeltkaas. Fosfaten zijn in de lijst van levensmiddelenadditieven ook te herkennen aan de benamingen E338-341 en E450.
• Andere risicofactoren voor osteoporose zijn roken en overmatig alcoholgebruik.

Preventie van botbreuken

Aangezien botten bij osteoporose bijzonder gemakkelijk breken en daarna slecht genezen, is het voorkomen van vallen en botbreuken van bijzonder belang.

In bejaardentehuizen en verpleeghuizen krijgen osteoporose-patiënten vaak heupbeschermers om het risico op breuken in de femurhals te verminderen. Dit is speciaal ondergoed waarin aan de zijkanten harde of zachte beschermende elementen zijn verwerkt die bij een val als schokdemper fungeren.

Voor getroffenen die niet in een bejaarden- of verpleegtehuis wonen, wordt het gebruik van heupbeschermers momenteel niet aanbevolen.