Lymfoedeem

Lymfoedeem is een zwelling die wordt veroorzaakt door een verhoogde ophoping van weefselwater (lymfe) en bevindt zich onder de huid. Zodra er meer vocht in het weefsel stroomt dan de lymfekanalen kunnen afvoeren, hoopt de lymfe zich op en zwelt het weefsel op.

Lymfoedeem treft ofwel de ledematen (bv. armen of benen) ofwel het hele lichaam, wat gegeneraliseerd lymfoedeem wordt genoemd. Deze oedemen kunnen worden onderscheiden door hun eiwitgehalte, wat betekent dat ze meer of minder eiwit kunnen bevatten. Door de zwelling die ontstaat, kunnen de aangetaste weefsels ondervoed raken. Opgehoopte vloeistof dringt zich dan op tussen cellen (b.v. huid) en hun aanvoerende bloedvaten, waardoor voedingsstoffen deze moeilijk kunnen bereiken en dus tot beschadiging of dood kunnen leiden. Om de schade zoveel mogelijk te beperken, moet lymfoedeem zo snel mogelijk worden behandeld.

We kunnen ook een onderscheid maken tussen primair (erfelijk) en secundair (verworven) lymfoedeem, dat ongeveer twee keer zo vaak voorkomt als erfelijk lymfoedeem. Aangeboren lymfoedeem treft meestal vrouwen vanaf de leeftijd van 17 jaar.

Lymfestelsel
Het lymfestelsel beschrijft een vasculair netwerk, verbonden door lymfekanalen, dat de immuunafweer ondersteunt. Het transporteert weefselvocht en eiwitten (inclusief ziekteverwekkers) van de intercellulaire ruimten eerst naar de aders en vervolgens naar de lymfeknopen. Daar wordt alles gefilterd en schoongemaakt. Spieren en gewrichten fungeren als ondersteunende pomp in deze circulatie.

Lymfoedeem is een ophoping van water in het weefsel. Het ontstaat wanneer er te veel vocht in de ruimte tussen de weefsels (interstitium) terechtkomt of wanneer het niet snel genoeg kan wegvloeien.

Dit kan vier belangrijke oorzaken hebben:

1. Verhoogde druk in de bloedvaten. Dit drukt meer vocht in de interstitiële ruimte.
2. Een lager eiwitgehalte van het bloed (lage oncotische druk). Er stroomt meer vloeistof in de intercellulaire ruimte om het ontstane concentratieverschil te compenseren.
3. De kleine bloedvaten zijn meer doorlaatbaar dan normaal. De lymfe kan niet goed afgevoerd worden.
4. Een ontsteking of een tumor die op de lymfekanalen drukt, kan hiervoor verantwoordelijk zijn. De hogere druk in het lymfestelsel dwingt dan meer vloeistof in de ruimten tussen de cellen.

In de praktijk wordt onderscheid gemaakt tussen primair (erfelijk) en secundair (verworven) lymfoedeem.

Primair lymfoedeem (erfelijk)
Aangeboren afwijkingen zijn verantwoordelijk voor een op de tien gevallen van lymfoedeem. De aanleg ervoor kan ofwel erfelijk zijn, ofwel samengaan met een andere erfelijke ziekte, ofwel spontaan zijn ontstaan. De meeste gevallen worden veroorzaakt door een onvolledige ontwikkeling van de lymfevaten in de baarmoeder. Ongeveer 85 procent van de getroffenen zijn vrouwen, van wie de meesten ouder zijn dan 17 jaar. Primair oedeem begint meestal aan de buitenkant van de ledematen (bv. de tenen) en breidt zich dan uit naar de romp. Het kan aan één of beide kanten van het lichaam voorkomen.

Secundair lymfoedeem (verworven)
Het komt ongeveer twee keer zo vaak voor en, in tegenstelling tot primairlymfoedeem, breidt het zich uit van de romp van het lichaam naar de ledematen. Bijna altijd kan de lymfe niet meer voldoende worden afgevoerd als gevolg van een ziekte of een medische behandeling. Lymfeklieren kunnen door een operatie zijn verwijderd of lymfevaten kunnen door bestraling zijn vernietigd. Verwondingen of ontstekingen zijn meestal de uitzondering. Borstkanker is de belangrijkste oorzaak van secundair lymfoedeem. Een op de tien vrouwen heeft na een tumoroperatie blijvend lymfoedeem in de arm aan dezelfde kant van het lichaam.

Oorzaken van secundair lymfoedeem

• Chirurgie (b.v. borstkanker)
• Bestraling (b.v. borstkanker)
• Ongevallen of verwondingen (trauma)
• Infecties
• Ontstekingen
• Parasitaire ziekten
• Kwaadaardige tumoren (die de lymfevaten aantasten)
• Zelfverminking (b.v. arm afsnijden)
• Verwijdering van aders (bv. voor een hartbypass)
• Ziekten van de kleine bloedvaten

Lymfoedeem kan aan één of beide zijden van het lichaam voorkomen. De grootte van de zwelling hangt af van de hoeveelheid vocht die zich heeft opgehoopt. Erfelijk lymfoedeem komt aanvankelijk voor aan de buitenste delen van de extremiteiten. Dit leidt meestal tot gezwollen, zogenaamde doostenen, omdat hun vorm op een kubus lijkt. De huid in de getroffen gebieden is vaak ruw als gevolg van de zwelling. Verworven lymfoedeem verschijnt eerst in de romp van het lichaam en verspreidt zich van daaruit naar de ledematen. In het geval van een operatie kunnen ze onmiddellijk daarna of binnen twee jaar verschijnen.

Symptomen die kunnen wijzen op lymfoedeem zijn

• Zwelling aan één kant, de huid kan ingedeukt worden door vingerdruk Snel
• Begin van vermoeidheid in het getroffen lidmaat
• Verhoogde bloedstroom (zichtbare aderen)
• Verkleuring van de huid en soortgelijke veranderingen
• Verbrede groeven en rimpels in de huid, niet te onderscheiden van gewrichten (bv. aan tenen, vingers)

Vier graden van lymfoedeem ernst

• Stadium 0, latent stadium Geen zichtbare zwelling; functionele stoornis van de lymfevaten aantoonbaar (functionele lymfescintigrafie)
• Stadium 1, Reversibele zwelling Zachte zwelling; plooiing wanneer druk op het weefsel wordt uitgeoefend, verdwijnt spontaan na enige tijd; geen weefselveranderingen in de huid
• Stadium 2, onomkeerbare zwelling De zwelling is moeilijk te verminderen, verdwijnt niet, zelfs niet wanneer deze is opgeheven; rond het oedeem ontwikkelt zich fibrose (overtollig bindweefsel)
• Stadium 3, elefantiasis Aangetaste gebieden zijn sterk vergroot en van vorm veranderd; verharde huid, uitstulpingen ontstaan; hoog risico op infectie en diepe, slecht genezende wonden Gevoel van druk, spanning en zwaarte (ook pijnlijk) Lichte tintelingen, steken of gevoelloosheid

Lymfoedeem in het beginstadium is moeilijk met het blote oog te zien. In dit geval helpen artsen zichzelf met een meetlint, dat ook kan worden gebruikt om lichte zwellingen op te sporen. Zichtbare tekenen zijn verdiepte huidplooien, verkleuringen en ook een ruwe huid op de rug van de vingers en tenen, die moeilijk of onmogelijk op te tillen is. Om de oorzaak te bepalen, heeft de arts informatie nodig over recente operaties, infecties, ongevallen of ziekten. Een volgende stap is een bloedonderzoek, dat aan de hand van individuele waarden (b.v. eiwitgehalte, leverwaarden) informatie geeft over mogelijke ontstekingen of andere ziekten.

Lymfatische drainage

Lymfedrainage is de meest effectieve vorm van therapie. Een therapeut masseert het opgehoopte vocht uit het aangetaste weefsel. De behandeling wordt ondersteund door het gebruik van compressieverbanden, kousen en bepaalde gymnastiekoefeningen. Het doel is de huidveranderingen en de zwellingen te verminderen en de mobiliteit van de ledematen te vergroten. De duur van de therapie hangt af van het succes van de behandeling. In het algemeen wordt hiermee doorgegaan tot de omtrek van het ledemaat niet meer verder kan worden verkleind. De frequentie van de drainage hangt af van de ernst van het oedeem. Gemiddeld zijn dagelijkse behandelingen over een periode van drie tot zes weken succesvol gebleken. Het dragen van speciaal gemaakte compressiekousen (ook aan de armen) is van groot belang voor succes.

Er zij op gewezen dat lymfoedeem in stadium 1 normaliter alleen kan worden teruggebracht tot stadium 0. Degenen in stadium 2 of 3 hebben bijna altijd levenslange behandeling nodig.

Contra-indicaties voor lymfedrainage zijn gelijktijdig optredende ziekten met een hoge bloeddruk, zoals coronaire hartziekten (CHD) of diabetes in verband met zenuwbeschadiging (diabetische neuropathie).

Oefentherapie

Hier wordt gebruik gemaakt van het vermogen van de spieren om het lymfestelsel te ondersteunen in zijn pompfunctie. Met name de spiergroepen van de aangetaste ledematen worden gestimuleerd. De resulterende druk op aders en lymfevaten ondersteunt de verwijdering van vochtophopingen in het weefsel. Zwemmen, fietsen of nordic walking, bijvoorbeeld, zijn bijzonder geschikt gebleken.

Geneesmiddelen

Deze zijn alleen geschikt voor de behandeling van lymfoedeem met een laag eiwitgehalte. Er worden zogeheten diuretica gebruikt, die water uit het weefsel verwijderen. In het geval van eiwitrijk oedeem zouden deze echter nog meer oedeem of fibrose (verhard weefsel) veroorzaken doordat de eiwitconcentratie toeneemt.

Operaties

Er is de mogelijkheid van een lymfevat transplantaat in het aangetaste lidmaat. Deze zijn in de praktijk echter niet succesvol gebleken. Thermotherapie Deze natuurgeneeskundige behandeling is gebaseerd op het effect van warmte en compressie. Het genezende effect is nog niet door een studie bewezen. Weefselafzuiging Een andere invasieve behandeling die zelden wordt toegepast wegens het grote risico ander weefsel te beschadigen.

Vroegtijdige behandeling heeft een goede kans op succes. In het geval van oedeem dat reeds lange tijd bestaat, kunnen secundaire symptomen van de huid, zoals verharding, vaak niet meer ongedaan worden gemaakt. Speciale zorg voor de huid is in ieder geval essentieel. De huid moet zorgvuldig en intensief worden verzorgd. Speciale aandacht moet worden besteed aan de nagels, en de getroffenen mogen geen kleding dragen die in de huid snijdt. Als het niet wordt behandeld, zal het lymfoedeem echter altijd in omvang toenemen. De elasticiteit van de huid neemt af en er ontstaan ruwe plekken. Bovendien is de huid bij lymfoedeem minder gevoelig voor aanraking. De beweeglijkheid van de ledematen neemt af. In zeldzame gevallen treedt een kwaadaardige verandering van het oedeem op, een zogenaamd lymphangiosarcoom.

• Zorg voor voldoende lichaamsbeweging (zonder jezelf te overbelasten).
• Let op uw gewicht, want overgewicht bevordert oedeem.
• Draag geen knellende kleding of accessoires (te strak ondergoed, kousen, horlogebandjes).
• Bloeddrukmetingen, bloedafname of injecties mogen alleen worden uitgevoerd op een gezonde arm.
• Vermijd extreme temperaturen (hitte, koude) en sterk zonlicht.
• Verzorg uw huid goed en laat eventuele veranderingen (bv. roodheid, roos) vroegtijdig behandelen.