Koortslip (Herpes labialis)

Herpes labialis, ook wel koortslip of koortsblaasjes genoemd, is een wijdverspreide virale aandoening die wordt veroorzaakt door het herpes simplex virus type 1 (HSV type 1). Het virus manifesteert zich in de vorm van kleine, tranende blaasjes op de lippen, die vaak gevoelig, pijnlijk of jeukerig kunnen zijn.

Normaal gesproken gaat herpes labialis na een tijdje vanzelf over. Er bestaat echter nog steeds een risico op een nieuwe uitbraak.

Er zijn twee soorten herpes simplex virus (HSV):

• HSV type 1 is het meest voorkomende type. In de regel komt dit type virus alleen voor in de mond en op de lippen (herpes labialis).
• HSV type 2 beperkt zich voornamelijk tot de genitaliën (genitale herpes).

Beide virustypen kunnen zich verspreiden naar de huid, slijmvliezen, zenuwstelsel en inwendige organen (zelden). De infectie is wijdverspreid, maar heeft slechts in de zeldzaamste gevallen een ernstig ziekteverloop.

Onder volwassenen is meer dan 95 procent drager van het type 1 virus; HSV type 2 wordt door 10 tot 30 procent gedragen. Deze cijfers vertellen ons echter niet hoeveel mensen daadwerkelijk een uitbraak van een koortslip hebben. Het kan ook vaak gebeuren dat het virus volledig asymptomatisch is. De meeste mensen raken besmet met HSV 1 tijdens de kinderjaren; bij HSV2 treedt de infectie meestal op na de puberteit.

De veroorzaker van herpes labialis (koortslip) is het herpes simplex virus type 1 (HSV type 1). Het virus wordt op verschillende manieren van mens op mens overgedragen:

• Druppelinfectie, zoals bij hoesten, niezen en praten.
• Direct contact, bijvoorbeeld bij het zoenen
• Besmetting, bijvoorbeeld door het delen van een drinkglas.

Het eerste contact met HSV type 1 vindt meestal plaats in de kindertijd tussen de leeftijd van drie en vijf jaar. De incubatietijd bedraagt ongeveer twee tot twaalf dagen. In het algemeen kan worden verwacht dat slechts één procent van de gevallen typische symptomen van de ziekte zal vertonen. De rest van de infecties heeft een asymptomatisch of onopvallend verloop.

Bij herpes labialis vallen de cellen de bovenste laag van de huid aan, waar zich tranende blaasjes ontwikkelen. Vanuit de opperhuid reizen de virussen langs de zenuwbanen naar de zenuwwortels (ganglia). Op dat moment blijft het virus in een inactieve toestand en wacht tot het immuunsysteem verzwakt is. Wanneer deze toestand zich voordoet, breekt het virus opnieuw uit door zich langs de zenuwbanen naar het huidoppervlak te verplaatsen waar het opnieuw blaren vormt (reactivatie).

De volgende factoren kunnen een reactivering van een koortslip uitlokken:

• Infectieziekten die gepaard gaan met koorts (herpes febrilis).
• UV-straling (herpes solaris)
• Hormonale (bv. zwangerschap) en psychologische factoren (bv. stress)
• Immuundeficiëntie (bv. als gevolg van bepaalde medicijnen of HIV-infectie)
• Verwondingen Ongeveer 75 procent van alle mensen heeft last van het steeds weer optreden van herpes labialis.

Als het eerste contact met herpes labialis in de kindertijd plaatsvindt, verloopt de infectie vaak zonder symptomen. Herpes labialis kan echter ook voorkomen in de vorm van orale spruw (gingivostomatitis herpetica). De kenmerken hier zijn:

• Monduitslag met zeer pijnlijke blaasjes
• Koorts
• Zwelling van de lymfeklieren
• Algemeen gevoel van ziekte

Als deze symptomen verdwijnen, kan het virus op een later tijdstip weer de kop opsteken en herpes labialis veroorzaken. De eerste symptomen zijn jeuk en een trekkerig gevoel op de aangetaste huidzone. In zeldzame gevallen kan ook pijn optreden. Er verschijnen dan kleine huilende blaasjes, vooral op de lippen en rond de mond. Ze kunnen echter ook op de rest van de gezichtshuid voorkomen, bij voorkeur op de wangen, neusgaten en oorlellen. Virale infecties van de ogen zijn ook niet uit te sluiten.

In de regel verdwijnen de blaasjes na acht tot tien dagen, met achterlating van een korstje.

De arts kan gemakkelijk de diagnose herpes labialis stellen op basis van de medische voorgeschiedenis van de patiënt en het typische uiterlijk van de blaasjes.

Als er nog twijfel bestaat, kan een uitstrijkje zekerheid geven door het antigeen op te sporen.

Om de overeenkomstige antilichamen te bepalen, neemt de dokter een bloedstaal. Dit heeft echter alleen zin bij een eerste besmetting met herpesvirussen, aangezien 95 procent van alle volwassenen reeds antilichamen tegen het virus heeft ontwikkeld.

Medische behandeling van herpes labialis is alleen nodig als de symptomen zeer ernstig zijn. Alleen de symptomen kunnen worden behandeld, maar niet de oorzaak.

Lokale therapie wordt uitgevoerd in de vorm van desinfecterende additieven waarmee de blaren worden geborsteld. Antivirale zalven, die voorkomen dat de virussen zich vermenigvuldigen, dienen hetzelfde doel. Deze zalven zijn echter alleen doeltreffend als ze binnen twee tot drie dagen na het optreden van de eerste symptomen worden aangebracht.

Als het verloop van herpes labialis ernstig is of er complicaties optreden, kan het nodig zijn antivirale tabletten (virustatica) of injecties te geven. Als de getroffen persoon koorts of andere begeleidende symptomen heeft, moet een arts worden geraadpleegd. Naast de behandeling van herpes labialis moeten ook mogelijke bijkomende ziekten worden uitgesloten.

Normaal gesproken zijn er geen verdere complicaties als gevolg van herpes labialis. De blaasjes verdwijnen binnen enkele dagen zonder littekenvorming.

Het verloop van de ziekte is anders bij mensen met een verzwakt immuunsysteem (bijvoorbeeld na chemotherapie of bij HIV-patiënten). Als de therapie in een vroeg stadium wordt gestart, is er een grotere kans op een positief genezingsproces.

Herpes labialis kan de volgende complicaties veroorzaken:

• Herpes labialis in zijn ernstigste vorm met aantasting van organen (bv. longontsteking).
• Ook de ogen kunnen door het virus worden aangetast. Infectie van het hoornvlies (herpes corneae) kan leiden tot een verminderd gezichtsvermogen.
• Verstoring van de aangezichtszenuwen, wat kan leiden tot (meestal tijdelijke) verlamming (aangezichtsparese).
• Meningitis, evenals ontsteking van de hersenen (encefalitis), die mogelijk een levensbedreigend verloop kan hebben.
• Kinderen kunnen een zeer ernstige uitbraak van herpes krijgen als de huid al aangetast is door eczeem (zoals neurodermitis).
• Wondinfecties veroorzaakt door bacteriën (bacteriële superinfectie): In dit geval moeten geneesmiddelen tegen het virus en de bacteriën (bv. antibiotica) worden gebruikt.
• Slecht genezende ontstekingen van de huid en het slijmvlies, die kunnen leiden tot weefselsterfte, alsmede ernstige bindvliesontsteking van het oog en andere ernstige ziekteverschijnselen bij HIV-patiënten.

Een intact immuunsysteem is van cruciaal belang om herpes labialis te voorkomen. Dit kan worden versterkt door een gezonde levensstijl, evenwichtige voeding, lichaamsbeweging en voldoende slaap.

Deze maatregelen dragen bij tot de preventie van labiale herpes of het (opnieuw) optreden ervan:

• Bij blootstelling aan sterk zonlicht (zoals gletsjerzon) moeten op de lippen en rond de mond crèmes met een hoge beschermingsfactor worden aangebracht. Zogenaamde sun-blocker pasta's hebben een bijzonder groot effect.
• Het risico op infectie moet zo klein mogelijk worden gehouden door de blaren niet met de handen aan te raken. Dit zal ook overdracht naar andere delen van het lichaam voorkomen.
• Regelmatig de handen wassen wordt aanbevolen. Dit geldt vooral als u in contact bent gekomen met blaren.
• Contact met baby's moet indien mogelijk worden vermeden, omdat besmetting met de virussen tot encefalitis kan leiden.

Als het besmettingsgevaar bijzonder groot is voor sommige mensen die nog niet met het virus in aanraking zijn gekomen, bestaat de mogelijkheid van een indicatievaccinatie. Dit is vooral aan te bevelen voor vrouwen in de vruchtbare leeftijd, tumorpatiënten en medisch personeel.