Kanker van de zaadbal (testiculair carcinoom)

Testikelkanker is een van de meest voorkomende kwaadaardige tumoren bij jonge mannen. Toch is het een van de kankers met de beste kansen op genezing.

In het algemeen is zaadbalkanker zeer zeldzaam. Statistisch gezien is het een van de meest voorkomende vormen van kanker bij mannen onder de 40 jaar. Jaarlijks wordt bij ongeveer 4750 mannen zaadbalkanker gediagnosticeerd, terwijl de gemiddelde leeftijd waarop de ziekte zich voordoet 37 jaar is.

Het is nog niet duidelijk hoe zaadbalkanker zich ontwikkelt. Onvolledige afstamming van de testis (maldescensus testis) wordt echter als een risicofactor beschouwd.

Er kunnen twee groepen zaadbalkankers worden onderscheiden: de seminomen, die vaker voorkomen, en de non-seminomen, die minder vaak voorkomen en in talrijke subtypes kunnen worden onderverdeeld. Het verschil ligt in het feit dat verschillende celtypes degenereren in seminomen en niet-seminomen. Het onderscheid tussen de twee soorten is belangrijk omdat seminomen reageren op radiotherapie, terwijl niet-seminomen alleen kunnen worden behandeld met chirurgie en chemotherapie.

Het is nog niet duidelijk hoe zaadbalkanker zich ontwikkelt. In het algemeen is er echter een verhoogde incidentie van zaadbalkanker bij mannen die als kind een zaadbal zonder zaadbal (maldescendus testis) hadden (zelfs indien dit operatief werd gecorrigeerd), die lijden aan onvruchtbaarheid, onderontwikkelde zaadballen of een bepaalde chromosomale anomalie (Klinefelter-syndroom). Een verhoogd risico werd ook gevonden in geval van erfelijke aanleg, d.w.z. indien de vader of broer reeds teelbalkanker had. Bovendien wordt aangenomen dat een hoog oestrogeenniveau bij de moeder tijdens de zwangerschap het risico van de ziekte bij de ongeboren zoon verhoogt.

De incidentie van zaadbalkanker is de laatste decennia toegenomen. Dit geldt vooral voor de leeftijdsgroep van 35 tot 49 jaar. Als belangrijkste oorzaken worden genoemd het gebruik van pesticiden en insecticiden, het vroegtijdig optreden van de puberteit, virusziekten, blootstelling aan oplosmiddelen, zware metalen en chroom. Geen van deze factoren is echter tot dusver wetenschappelijk bewezen.

Aangenomen wordt dat de ontwikkeling van kankerprecursorcellen reeds prenataal in de embryonale fase plaatsvindt. Deze zogenaamde TIN-cellen (= testiculaire intra-epitheliale neoplasie) kunnen zich later onder hormonale invloed vanaf de puberteit ontwikkelen tot testiculaire kankercellen.

Vaak wordt zaadbalkanker alleen bij toeval ontdekt. Het wordt opgemerkt door een vergrote, knoopachtige verandering in de testikel, die vooral opvalt in vergelijking met de zijkant. Bijkomende symptomen kunnen een trekkende pijn in de testikel en een zwaar gevoel in de aangedane testikel zijn. Deze kenmerken hoeven echter niet noodzakelijk aanwezig te zijn. Sommige testiculaire tumoren hebben de neiging oestrogenen (vrouwelijke geslachtshormonen) te produceren. In dat geval kunnen de borstklieren opzwellen (gynaecomastie).

Indien er een vermoeden van zaadbalkanker bestaat, stelt de arts de diagnose op basis van een scanonderzoek van beide zaadballen en een echografisch onderzoek (sonografie). De resultaten van het echografisch onderzoek zijn zeer informatief: het is bijna altijd mogelijk vast te stellen of de oorzaak van de zwelling in de zaadbal ligt of in een andere structuur van het scrotum. Als de arts zaadbalkanker vermoedt, zal hij of zij eerst beide liezen onderzoeken, omdat zich daar lymfeklieren bevinden die al aangetast kunnen zijn. Er kunnen ook testikels in de liesstreek zitten die niet volledig zijn ingedaald. In sommige gevallen is het ook nodig een weefselmonster (biopsie) van de testikel te nemen om een definitieve diagnose te stellen.

Indien de diagnose teelbalkanker wordt bevestigd, moet verder onderzoek worden verricht om na te gaan of andere organen reeds door tumorcellen zijn aangetast (metastasen). Om dit vast te stellen worden röntgenonderzoeken en computertomografie van de borstkas, de buik en het bekken uitgevoerd.

Bovendien worden zogenaamde tumormarkers, die door kankercellen worden geproduceerd, in het bloed bepaald. Alfafoetoproteïnen (AFP) en bèta humaan choriongonadotrofine (ß-HCG) zijn specifiek voor zaadbalkanker. Hoewel deze waarden niet kunnen worden gebruikt om een definitieve diagnose te stellen, kunnen later belangrijke conclusies worden getrokken over het verloop van de behandeling van testiculair carcinoom.

Indien de diagnose zaadbalkanker wordt bevestigd, wordt de zaadbal met de bijbehorende zaadstreng en bloedvaten tijdens een operatie verwijderd. Als de tumor minder dan 30 procent van het testikelvolume uitmaakt, kan in speciale tumorcentra ook een operatie worden uitgevoerd waarbij de testikel behouden blijft. In de meeste gevallen wordt tijdens de operatie een weefselmonster ter grootte van een rijstkorrel genomen van de gezonde testikel. Dit monster kan worden gebruikt om voorlopercellen van een zaadbaltumor te identificeren. Zo kan de arts vaststellen of de tweede testikel gezond is of al door kanker is aangetast.

Afhankelijk van de microscopische diagnose (seminoom of non-seminoom) en de verspreiding van de tumor, beslist de arts of verdere maatregelen moeten worden genomen. Deze omvatten radiotherapie, chemotherapie, operatieve verwijdering van de lymfeklieren in de buik of een combinatie van deze methoden. Als de zaadbalkanker al in een vergevorderd stadium is, kan het nodig zijn eerst chemotherapie te geven om de omvang van de tumor te beperken, zodat later een operatie kan worden uitgevoerd. Chemotherapie wordt meestal gebruikt voor uitgezaaide zaadbalkanker.

Afhankelijk van het type en de omvang van de behandeling kunnen bijwerkingen worden verwacht. De verwijdering van beide testikels maakt de man onvruchtbaar. Dit kan ook gebeuren bij intensieve chemotherapie en radiotherapie.

De nazorg voor zaadbalkanker omvat regelmatige controles van de tumormarkers in het bloed. Daarnaast zijn er röntgenonderzoeken van de borstkas en de buik en echo-onderzoeken van de gezonde testikel. De controles moeten ervoor zorgen dat er geen kankercellen meer in het lichaam aanwezig zijn die een tumor opnieuw zouden kunnen doen groeien. Bovendien moeten de regelmatige follow-up afspraken gedurende een periode van drie tot vijf jaar worden nagekomen.

Indien beide testikels operatief zijn verwijderd of indien er na de behandeling een laag testosterongehalte is, kan dit worden tegengegaan door levenslang testosteron toe te dienen.

In het algemeen zijn de vooruitzichten op genezing van zaadbalkanker zeer goed. De meeste patiënten herstellen volledig. Vijf jaar na de diagnose is meer dan 95 procent van de getroffenen nog in leven.

De kans op genezing hangt echter af van de mate waarin de tumor is uitgezaaid op het moment van de diagnose. Dit treft vooral patiënten met niet-seminomen, bij wie de genezingskansen aanzienlijk afnemen naarmate de ziekte vordert.

Indien mogelijk moet de behandeling van zaadbalkanker plaatsvinden in een gespecialiseerde kliniek die multidisciplinair werkt.